गुण संधि की परिभाषा,नियम,सूत्र,प्रकार / भेद,अपवाद तथा 300+ उदाहरण | PDF Download |

गुण संधि की परिभाषा,नियम,सूत्र,प्रकार / भेद,अपवाद तथा 300+ उदाहरण | PDF Download |

gun Sandhi ki paribhasha,niyam,sutra,parkar,apvad,300+ Examples

गुण संधि की परिभाषा :-

जब दो भिन्न - भिन्न ध्वनि वाले स्वरों का मेल होता है तथा उनकी संधि से उत्पन्न नया स्वर उन दोनों से भिन्न गुण वाला होता है , तो ऐसी संधि गुण संधि कहलाती है |
गुण संधि में जब अ / आ तथा इ / ई स्वरों का मेल होता है तो 'ए' बनता है तथा अ / आ तथा उ / ऊ स्वरों के मेल से 'ओ' एवं अ / आ तथा 'ऋ ' के मेल से 'अर्' हो जाता है |
उदाहरण - स्व + इच्छा = स्वेच्छा
वीर + उचित = वीरोचित

गुण संधि के नियम :-

(1) अ / आ + इ / ई = ए
(2) अ / आ + उ / ऊ = ओ
(3) अ / आ + ऋ = अर्

गुण संधि के प्रकार / भेद या विभिन्न रूप निम्न प्रकार है :-

(1) अ + इ = ए
(2) अ + ई = ए
(3) आ + इ = ए
(4) आ + ई = ए
(5) अ + उ = ओ
(6) अ + ऊ = ओ
(7) आ + उ = ओ
(8) आ + ऊ = ओ
(9) अ + ऋ = अर्
(10) आ + ऋ = अर्
अब हम इन सभी प्रकारों का विस्तार पूर्वक उदाहरण सहित अध्ययन करेंगे |

गुण संधि के 300+ उदाहरण :-

यहाँ गुण संधि के 300+ उदाहरण दिये गये है जो गुण संधि के अभ्यास के लिए पर्याप्त है |
(1) अ + इ = ए देव + इंद्र = देवेन्द्र सुर + इंद्र = सुरेन्द्र उप + इंद्र = उपेन्द्र शुभ + इंद्र = शुभेन्द्र गोप + इंद्र = गोपेन्द्र विश्व + इंद्र = विश्वेन्द्र अंत्य + इष्टि = अंत्येष्टि जित + इन्द्रिय = जितेन्द्रिय घ्राण + इन्द्रिय = घ्राणेन्द्रिय भारत + इन्दु = भारतेन्दु यादव + इन्दु = यादवेन्दु पूर्ण + इन्दु = पूर्णेंदु भोजन + इच्छुक = भोजनेच्छुक हित + इच्छा = हितेच्छा काम + इच्छा = कामेच्छा इतर + इतर = इतरेतर विवाह + इतर = विवाहेतर वाच + इतर = वाचेतर साहित्य + इतर = साहित्येतर शुभ + इच्छुक = शुभेच्छु ( क का लोप होता है ) सोम + इंद्र = सोमेन्द्र कृष्ण + इंद्र = कृष्णेंद्र नर + इंद्र = नरेन्द्र वीर + इंद्र = वीरेन्द्र स्व + इच्छा = स्वेच्छा सत्य + इंद्र = सत्येन्द्र न + इष्ट = नेष्ट न + इति = नेति मत्स्य + इंद्र = मत्स्येन्द्र कर्म + इन्द्रिय = कर्मेन्द्रिय प्र + इषिति = प्रेषिती भारत + इन्द्र = भारतेन्द्र गज + इन्द्र = गजेन्द्र नग + इन्द्र = नगेन्द्र सोम + इन्द्र = सोमेन्द्र प्र + इत = प्रेत मृग + इन्द्र = मृगेन्द्र मानव + इतर = मानवेतर शुभ + इच्छा = शुभेच्छा शब्द + इतर = शब्देतर अल्प + इच्छा = अल्पेच्छा शिक्षण + इतर = शिक्षणेतर खग + इन्द्र = खगेन्द्र नृप + इन्द्र = नृपेन्द्र मानव + इन्द्र = मानवेन्द्र बाल + इन्दु = बालेन्दु राघव + इन्द्र = राघवेन्द्र

(2) अ + ई = ए गोप + ईश = गोपेश दिन + ईश = दिनेश राम + ईश्वर = रामेश्वर प्र + ईक्षक = प्रेक्षक उप + ईक्षा = उपेक्षा जीव + ईश = जीवेश सोम + ईश = सोमेश ज्ञान + ईश = ज्ञानेश नर + ईश = नरेश परम + ईश्वर = परमेश्वर लोक + ईश = लोकेश अंक + ईक्षण = अंकेक्षण तप + ईश्वर = तपेश्वर हृदय + ईश = हृदयेश प्राण + ईश्वर = प्राणेश्वर भव + ईश = भवेश नाग + ईश = नागेश गज + ईश = गजेश परम + ईश = परमेश विमल + ईश = विमलेश सर्व + ईक्षण = सर्वेक्षण सुर + ईश = सुरेश खग + ईश = खगेश थान + ईश्वर = थानेश्वर अप + ईक्षा = अपेक्षा सर्व + ईश्वर = सर्वेश्वर योग + ईश्वर = योगेश्वर देव + ईश = देवेश एक + ईश्वर = एकेश्वर ब्रज + ईश = ब्रजेश सिद्ध + ईश्वर = सिद्धेश्वर गण + ईश = गणेश प्र + ईरित = प्रेरित कमल + ईश = कमलेश भुवन + ईश = भुवनेश सर्व + ईश = सर्वेश प्र + ईक्षा = प्रेक्षा आनन्द + ईश्वर = आनन्देश्वर धन + ईश = धनेश भुवन + ईश्वर = भुवनेश्वर हृषिक + ईश = हृषिकेश

(3) आ + इ = ए महा + इन्द्र = महेन्द्र राजा + इन्द्र = राजेन्द्र रूपा + इन्द्र = रूपेंद्र रसना + इन्द्रिय = रसनेन्द्रिय सुधा + इन्दु = सुधेन्दु प्रभा + इन्द्र = प्रभेन्द्र रमा + इन्द्र = रमेन्द्र यथा + इच्छा = यथेच्छ ( आ का लोप ) महा + इति = महेति यथा + इष्ट = यथेष्ट सुधा + इन्द्र = सुधेन्द्र घृणा + इन्द्रिय = घृणेन्द्रिय

(4) आ + ई = ए महा + ईश = महेश राजा + ईश = राजेश लंका + ईश = लंकेश मिथिला + ईश = मिथिलेश अलका + ईश = अलकेश उमा + ईश = उमेश गुड़ाका + ईश = गुड़ाकेश रमा + ईश = रमेश राका + ईश = राकेश महा + ईश्वर = महेश्वर द्वारका + ईश = द्वारकेश कमला + ईश = कमलेश नर्मदा + ईश्वर = नर्मदेश्वर मथुरा + ईश = मथुरेश

(5) अ + उ = ओ सूर्य + उदय = सूर्योदय देव + उपम = देवोपम मद + उन्मत्त = मदोन्मत्त राजा + उचित = राजोचित वेद + उक्त = वेदोक्त पुरुष + उत्तम = पुरुषोत्तम पूर्ण + उपमा = पूर्णोपमा नील + उत्पल = नीलोत्पल मानव + उचित = मानवोचित जल + उदय = जलोदय दीर्घ + उपल = दीर्घोपल जीर्ण + उद्धार = जीर्णोद्धार व्यंग्य + उक्ति = व्यंग्योक्ति नव + उदित = नवोदित रस + उत्पत्ति = रसोत्पत्ति ग्राम + उत्थान = ग्रामोत्थान यज्ञ + उपवीत = यज्ञोपवीत हर्ष + उल्लास = हर्षोल्लास सह + उदर = सहोदर जन + उपयोगी = जनोपयोगी हत + उत्साह = हतोत्साह लम्ब + उदर = लम्बोदर अवसर + उचित = अवसरोचित उत्तर + उत्तर = उत्तरोत्तर नर + उचित = नरोचित हित + उपदेश = हितोपदेश ग्राम + उदय =ग्रामोदय साहित्य + उन्नति = साहित्योन्नति नर + उत्तम = नरोत्तम सर्व + उदय = सर्वोदय अछूत + उद्धार = अछूतोद्धार लोक + उपयोगी = लोकोपयोगी परम + उत्सव = परमोत्सव रोग + उपचार = रोगोपचार प्राप्त + उदक = प्राप्तोदक पुष्प + उपहार = पुष्पोपहार प्राण + उत्सर्ग = प्राणोत्सर्ग पतन + उन्मुख = पतनोन्मुख अतिशय + उक्ति = अतिशयोक्ति धीर + उदात्त = धीरोदात्त दर्शन + उत्सुक = दर्शनोत्सुक मास + उत्तम = मासोत्तम नव + उत्पल = नवोत्पल बाल + उचित = बालोचित पद + उन्नति = पदोन्नति चन्द्र + उदय = चन्द्रोदय पूर्व + उदय = पूर्वोदय लोक + उक्ति = लोकोक्ति आद्य + उपान्त = आद्योपांत भाग्य + उदय = भाग्योदय मरण + उपरान्त = मरणोपरांत प्रवेश + उत्सव = प्रवेशोत्सव स + उद्देश्य = सोद्देश्य नव + उत्थान = नवोत्थान नव + उदय = नवोदय धन + उपार्जन = धनोपार्जन अन्य + उक्ति = अन्योक्ति भय + उत्पादक = भयोत्पादक पूर्व + उक्त्त = पूर्वोक्त्त सांग + उपांग = सांगोपांग स्वातंत्र्य + उत्तर = स्वातंत्र्योत्तर हिम + उपल = हिमोपल आन्नद + उत्कर्ष = आनंदोत्कर्ष दुग्ध + उपयोगी = दुग्धोपयोगी ईश + उपनिषद = ईशोपनिषद दर्प + उक्ति = दर्पोक्ति कथन + उपकथन = कथोपकथन अन्य + उदर = अन्योदर कठ + उपनिषद = कठोपनिषद कर्म + उन्मुख = कर्मोन्मुख गर्व + उन्नत = गर्वोन्नत चित्र + उपम = चित्रोपम छांदोग्य + उपनिषद = छांदोग्योपनिषद चरम + उत्कृष्ट = चरमोत्कृष्ट जल + उदर = जलोदर दाम + उदर = दामोदर देश + उपकार = देशोपकार नत + उतर = नतोदर नव + उन्मेष = नवोन्मेष पश्चिम + उत्तर = पश्चिमोत्तर प्रेम + उन्मत्त = प्रेमोन्मत्त पुष्प + उत्सव = पुष्पोत्सव पूर्व + उल्लिखित = पूर्वोल्लिखित भाव + उद्दिप्त = भावोद्दीप्त मद + उन्माद = मदोन्माद पर + उपकार = परोपकार वीर + उचित = वीरोचित आत्म + उत्सर्ग = आत्मोत्सर्ग सर्व + उपरि = सर्वोपरि स + उदाहरण = सोदाहरण स + उत्साह = सोत्साह प्र + उत्साहन = प्रोत्साहन ज्ञान + उदय = ज्ञानोदय स्व + उपार्जित = स्वोपार्जित दीप + उत्सव = दीपोत्सव चरम + उत्कर्ष = चरमोत्कर्ष समास + उक्ति = समासोक्ति सर्व + उत्तम = सर्वोत्तम स्वभाव + उक्ति = स्वभावोक्ति प्रश्न + उत्तर = प्रश्नोत्तर अंत्य + उदय = अंत्योदय पुष्प + उघान = पुष्पोघान प्र + उज्ज्वल = प्रोज्ज्वल फाग + उत्सव = फागोत्सव अन्याय + उपाय = अन्यान्योपाय आनंद + उत्सव = आनन्दोत्सव कर्ण + उचित = कर्णोचित क्रम + उन्नत = क्रमोन्नत गर्व + उन्मुक्त्त = गर्वोन्मुक्त्त चट्ट + उपाध्याय = चट्टोपाध्याय गर्व + उक्ति = गर्वोक्ति जल + उत्थान = जलोत्थान दलित + उत्थान = दलितोत्थान दुग्ध + उपजीवी = दुग्धोपजीवी धर्म + उपदेश = धर्मोपदेश निम्न + उक्त्त = निम्नोक्त्त पद + उन्नत = पदोन्नत प्रसव + उत्सव = प्रसवोत्तसव प्र + उन्नत = प्रोन्नत पूर्व + उत्तर = पूर्वोत्तर मान + उन्नति = मानोन्नति भाव + उदय = भावोदय मंद + उदरी = मंदोदरी मंत्र + उपचार = मंत्रोपचार मित्र + उचित = मित्रोचित मुण्डक + उपनिषद = मुण्डकोपनिषद् रहस्य + उद्घाटन = रहस्योद्घाटन लुप्त + उपमा = लुप्तोपमा विकास + उन्मुख = विकासोन्मुख शंख + उदक = शंखोदक शास्त्र + उक्त = शास्त्रोक्त फल + उत्पत्ति = फलोत्पत्ति स + उल्लास = सोल्लास जल + उष्ण = जलोष्ण मास + उत्तम = मासोत्तम मुख + उपाध्याय = मुखोपाध्याय यथार्थ + उन्मुख = यथार्थोन्मुख रोग + उपचार = रोगोपचार लोक + उत्तर = लोकोत्तर वसंत + उत्सव = वसंतोत्सव शाक + उपजीवी = शाकोपजीवी शीत + उष्ण = शीतोष्ण स + उपाधि = सोपाधि स + उपसर्ग = सोपसर्ग

(6) अ + ऊ = ओ नव + ऊढा = नवोढ़ा जल + ऊर्मि = जलोर्मि समुद्र + ऊर्मि = समुद्रोर्मि सूर्य + ऊष्मा = सूर्योष्मा अप + ऊह = अपोह सागर + ऊर्मि = सागरोर्मि जल + ऊष्मा = जलोष्मा नव + ऊर्जा = नवोर्जा सूर्य + ऊर्जा = सुर्योर्जा

(7) आ + उ = ओ महा + उष्ण = महोष्ण विघा + उत्तमा = विघोत्तमा महा + उपदेश = महोपदेश सेवा + उपरांत = सेवोपरांत महा + उत्सव = महोत्सव महा + उपाध्याय = महोपाध्याय गंगा + उदक = गंगोदक विघा + उपार्जन = विघोपार्जन विघा + उन्नति = विघोन्नति रक्षा + उपाय = रक्षोपाय माया + उपजात = मायोपजात यथा + उचित = यथोचित करुणा + उत्पादक = करुणोत्पादक महा + उदधि = महोदधि महा + उदय = महोदय महा + उपदेशक = महोपदेशक परीक्षा + उपरांत = परीक्षोपरांत महा + उघम = महोघम गंगा + उत्सव = गंगोत्सव होलिका + उत्सव = होलिकोत्सव सिता + उपल = सितोपल गंगा + उपाध्याय = गंगोपाध्याय

(8) आ + ऊ = ओ गंगा + ऊर्मि = गंगोर्मि महा + ऊर्मि = महोर्मि दया + ऊर्मि = दयोर्मि महा + ऊरू = महोरू महा + ऊर्जस्वी = महोर्जस्वी महा + ऊर्जा = महोर्जा यमुना + ऊर्मि = यमुनोर्मी सरिता + ऊर्मि = सरितोर्मि

(9) अ + ऋ = अर् ब्रह्मा + ऋषि = ब्रह्मर्षि सप्त + ऋषि = सप्तर्षि शिशिर + ऋतु = शिशिरर्तु ग्रीष्म + ऋतु = ग्रीष्मर्तु सत्य + ऋतु = सत्यर्तु उत्तम + ऋण = उत्तमर्ण देव + ऋषभ = देवर्षभ बसंत + ऋतु = बसंतर्तु शीत + ऋतु = शीतर्तु देव + ऋषि = देवर्षि शरद + ऋतु = शरदर्तु कण्व + ऋषि = कण्वर्षि भरत् + ऋषभ = भरतर्षभ राम + ऋषि = रामर्षि अधम + ऋण = अधमर्ण देव + ऋण = देवर्ण राजन् + ऋषि = राजर्षि

(10) आ + ऋ = अर् महा + ऋषि = महर्षि महा + ऋण = महर्ण महा + ऋत = महर्त महा + ऋद्धि = महर्द्धि राजा + ऋषि = राजर्षि वर्षा + ऋतु = वर्षर्तु

गुण संधि के अपवाद उदाहरण सहित ( अ + ऊ = औ नियम से ) :-

अक्ष + ऊहिणी = अक्षौहिणी पृष्ठ + ऊह = प्रस्ठौह प्र + ऊढ़ = प्रौढ़ प्र + ऊह = प्रौह

संस्कृत में गुण संधि का सूत्र :-

आद्गुण:

हिंदी में गुण संधि के सूत्र का अर्थ :-

अ या आ के बाद इ या ई आए तो दोनों मिलकर ए हो जाते हैं, अ या आ के बाद उ या ऊ आए तो दोनों मिलकर ओ हो जाते हैं और अ या आ के बाद ऋ आए तो अर् हो जाता है। इस प्रकार बनने वाले शब्दों को गुण स्वर संधि कहते हैं।

गुण संधि की परिभाषा,नियम,सूत्र,प्रकार / भेद,अपवाद तथा 300+ उदाहरण PDF Download

पीडीएफ को देखें और दोस्तों को शेयर करे


Download PDF

✹ More PDF Download :-

  1. संधि - परिभाषा,भेद एवं उदाहरण
  2. समास की परिभाषा, भेद एवं उनके उदाहरण
  3. रस/रस के प्रकार - उदाहरण सहित
  4. कारक की परिभाषा, भेद एवं उनके उदाहरण
  5. क्रिया की परिभाषा, भेद एवं उनके उदाहरण
  6. विशेषण की परिभाषा, भेद एवं उनके उदाहरण
  7. वचन की परिभाषा, भेद एवं उनके उदाहरण
  8. सर्वनाम की परिभाषा, भेद एवं उनके उदाहरण
  9. उपसर्ग - परिभाषा,भेद एवं उदाहरण
  10. संधि विच्छेद की परिभाषा एवं उनके उदाहरण
  11. प्रमुख लोकोक्तियाँ ( कहावतें ) एवं उनके अर्थ
  12. पर्यायवाची शब्द एवं उनके उदाहरण
  13. मुहावरे का अर्थ एवं वाक्य में प्रयोग
  14. अनेकार्थक शब्द
  15. वाक्यांश के लिए एक शब्द
  16. अशुद्ध - शुद्ध शब्द
  17. हिंदी भाषा
  18. शब्द - भेद Question and Answer
  19. संधि Question and Answer
  20. समास Question and Answer
  21. उपसर्ग - प्रत्यय Question and Answer
  22. विलोम शब्द
  23. वाच्य

Exam Solved Paper की Free PDF यहां से Download करें

सभी बिषयवार Free PDF यहां से Download करें

1 टिप्पणियाँ

एक टिप्पणी भेजें
और नया पुराने